ایپاب‌فا: دنیای کودکی قصه های صوتی کودکان، داستان و بیشتر
بررسی تأثیر اينترنت، رایانه و گوشی همراه بر کودکان و نوجوانان
از دیدگاه روان‌شناسی
نوشته: عبدالله شیرانی
کارشناس ارشد روان‌شناسی
مقدمه:
در ابتدا توجه خوانندگان گرامي را به اين نکته جلب می‌نمایم که منظور از مباحث مطرح‌شده در اين نوشتار ابداً به معني ناديده گرفته شدن فوايد فناوری‌های جديد نيست. نقش این‌گونه وسايل در سرعت انتقال اطلاعات و پيشرفت علوم بر هیچ‌کس پوشيده نيست. از سويي ديگر، در دنياي کنوني نمی‌توان کودکان و نوجوانان را از دست‌یابی به اين فناوری‌های جديد محروم کرد و مانع پیشرفت‌های آتي آن‌ها شد. ولي بايد کودکان و نوجوانان به‌طور کنترل‌شده و هدایت‌شده از اين وسايل استفاده نمايند تا علاوه بر بهره‌مندی از مزايايي آن‌ها، از خطرات آن‌ها نيز در امان باشند. همچنين در این نوشتار سعي شده است تا اطلاعات ضروري به پدر و مادرها ارائه گردد تا والدين بتواند هم با امنيت خاطر اجازه استفاده از اين فناوری‌ها را به فرزندان خود بدهند و هم نسبت به کنترل و هدايت فرزندان خود اعمال‌نظر نمايند.
تأثیرات رايانه و اينترنت بر کودکان و نوجوانان
فناوري رايانه به‌طور وسيع در جامعه گسترش پيدا کرده است و با تمامي جنبه‌های زندگي از مدرسه تا محل کار، خدمات بانکي، خریدوفروش، پرداخت ماليات و حتي رأی‌گیری تلفيق شده است. امروزه اين فناوري نقش مهمي در زندگي کودکان ايفاء می‌کند و اين نقش به‌سرعت در حال افزايش است. به‌طوری‌که تعداد کودکان ١٧-٢ ساله که رايانه را در منزل استفاده می‌کنند از ٤٨% در سال ١٩٩٦ به ٧٠% در سال ٢٠٠٠ صعود کرده است. استفاده از اينترنت نيز از ١٥% به ٥٢% در اين دوره ٥ ساله افزايش پيدا کرده است. اما آيا اين فناوري زندگي کودکان را بهبود می‌بخشد؟
علی‌رغم جنبه‌های مثبت، از قبيل جنبه‌های آموزشي و ارائه خدمات ارتباطي و … رايانه و اينترنت جنبه‌های منفي نيز دارد. استفاده کنترل نشده از رايانه، به‌ویژه وقتي با ديگر فناوری‌ها از قبيل تلويزيون همراه باشد کودک را در معرض خطر اثرات مضر آن بر تکامل فيزيکي، اجتماعي و روانی قرار می‌دهد که از آن‌ها می‌توان به مشکلات بينايي، صدمات سيستم اسکلتي، چاقي، اثر بد مهارت‌های اجتماعي، مشکلات ارتباطي در خانواده و اعتياد الکترونيکي اشاره کرد. اگر از رايانه صحيح استفاده شود اثرات مثبتي دارد. با رعايت نکاتي هنگام استفاده از کامپيوتر می‌توان مطمئن شد که استفاده از رايانه زندگي کودکان را در حال و آينده بهبود می‌بخشد. از آنجائي که رايانه در همه جاي زندگي حاضر است، مهم است که بفهميم چگونه اين فناوري می‌تواند رشد و تکامل کودکان را بهبود ببخشد يا منحرف کند. در مورد نوجواناني که از اينترنت استفاده می‌کنند، اين خطرات وجود دارد که آن‌ها بخواهند همه اوقات فراغتشان را به فعالیت‌های اينترنتي مثل «چت کردن» اختصاص دهند. در اين صورت، علاوه بر اينکه مزاياي فعالیت‌های اجتماعي را از دست می‌دهند، ممکن است به اينترنت وابستگي هم پيدا کنند و يا براثر کنجکاوي و تنوع‌طلبی، به مکان‌های نامناسب نيز سر زده و اوقات خود را تلف نمايند و در پايان هم، حاصل آن‌ها از اين اوقات فراغت، به‌جای سازندگي و نشاط افسردگي، احساس گناه و پشيماني و اعتياد به اينترنت باشد.
علل جذابيت اينترنت
– چرا کودکان، نوجوانان و جوانان اينترنت را دوست دارند؟
– چرا بعضي از افراد تا آن اندازه جذب اينترنت می‌شوند که ممکن است به آن وابستگي و اعتياد هم پيدا کنند؟
براي پاسخ دادن به سؤالات فوق می‌توان موضوع را از دو جنبه موردبررسی قرار داد. اول اينکه رايانه و اينترنت حتماً داراي يک سري جذابیت‌ها و قابلیت‌هایی هستند که افراد را به‌طرف خود می‌کشانند. زيرا امکانات زيادي از قبيل تلفن، تلويزيون، راديو و… تابه‌حال ابداع و به جهانيان عرضه شده، ولي هیچ‌کدام از آن‌ها نتوانسته‌اند به‌اندازه رايانه و اينترنت افراد را به خود جذب کنند، به‌طوری‌که نسبت به آن‌ها وابستگي ايجاد شود. جنبة ديگري که می‌توان به موضوع پرداخت، توجه به نوع مخاطبان اينترنت است. نوجوانان، جوانان و مخصوصاً دانشجويان، بيشتر از ساير اقشار جامعه به رايانه و اينترنت گرايش دارند.
ویژگی‌های روان‌شناختی رايانه و اينترنت
«کَندل» در مورد رايانه و اينترنت «دو ويژگي ماهيت رسانه و حس کنترل» را مطرح می‌کند، که در زير آن‌ها را موردبحث قرار می‌دهیم؛
ماهيت رسانه:
«مارشال مَک لان» رسانه‌ها را به دو دسته تقسيم کرده است:
– رسانه‌ی گرم
– رسانه‌ی سرد
رسانه‌ی گرم رسانه‌ای است که از اطلاعات کاملاً پر است و فرد، موقع استفاده از آن کاملاً منفعل است و لازم نيست که به‌طور فعال در آن درگير شود. فيلم، راديو و کتاب، مثال‌هایی از رسانه گرم هستند، زيرا در آن‌ها تصوير ديده می‌شود، صدا شنيده می‌شود و کلمات خوانده می‌شوند، اما تجربه‌ای که فرد در استفاده از آن‌ها کسب می‌کند تجربه فعالي نيست.
در رسانه سرد برخلاف رسانه گرم، فرد مجبوراست در فرايند انتقال تجربه درگير شود.
روزنامه و تلويزيون تااندازه‌ای گرايش دارند که در دسته رسانه‌های سرد جاي بگيرند، زيرا در روزنامه، فرد چيزي را می‌خواند. ولي اين خواندن در ابتدا از صفحه اول روزنامه که به صفحه موزاييک روزنامه معروف است انتخاب می‌شود. همان‌طور که در تعريف رسانه سرد بيان شد، اين نوع رسانه‌ها تجربه سرگرم‌کننده مهمي را ايجاد می‌کند. رايانه و فعالیت‌های وابسته به آن در طبقه رسانه‌های کاملاً سرد جاي می‌گیرد، زيرا افراد را به‌شدت در موقع استفاده درگير می‌سازند و همچنين حالت انتخابي دارند، به همين خاطر کامپيوتر و اينترنت طبيعتاً رسانه سرگرم‌کننده و مهيج می‌باشند و افراد زيادي را به خود جذب می‌کنند.
احساس کنترل
دومين ويژگي رايانه و اينترنت، احساس کنترلي است که اين رسانه براي فرد ايجاد می‌کند.
فرد وقتی‌که از رايانه و اينترنت استفاده می‌کند، احساس کنترل عجيبي در فعالیت‌هایش تجربه می‌کند. فرد می‌تواند به رایانه‌اش فرمان دهد به همان شیوه‌ای که تمايل دارد ظاهر شود و اطلاعات را به همان شیوه‌ای که او را خشنود می‌سازد سازمان دهد. براي افرادي که احساس کنترل اندکي در ساير حوزه‌های زندگی‌شان داشته‌اند رايانه و اينترنت فرصت خوبي را فراهم می‌آورد تا آن‌ها احساس کنترل خيلي زيادي را تجربه نمايند. به‌عنوان‌مثال، اتاق گفتگوي همزمان (چت) يک تجربه بين فردي را فراهم می‌کند، اين مسئله بخصوص در افرادي که تجاربي منفي در اين زمينه داشته‌اند نمود بيشتري دارد. ولي در ارتباط اينترنتي، مثل گفتگوي همزمان، همه اين حالات از بين می‌روند و ازلحاظ کلامي براي فرد ارضاکننده هستند. درنتیجه، فشار ارتباط با ديگران ملایم‌تر و معتدل‌تر می‌شود. همچنين در اينترنت فرد می‌تواند جنسيت، سن، نژاد و ظاهر خويش را تغيير داده و طور ديگري خود را نشان دهد که اين خود، کنترل فوق‌العاده‌ی شخص را در تعاملات نشان می‌دهد و نشانه‌ای از خواست‌های واقعي او که از مهار کنترل‌های اجتماعي اوست، است.
مشکلات عمده استفاده کودکان و نوجوانان از اينترنت
اين مشکلات را می‌توان در سه گروه «فيزيکي، اجتماعي و رواني» طبقه‌بندی نمود که در ذيل به شرح آن‌ها می‌پردازیم.
١- مشکلات جسمي:
الف – مشکلات بينايي
به اعتقاد پزشکان، کودکاني که به مدت طولاني از رايانه استفاده می‌کنند در معرض خطر نزدیک‌بینی قرار می‌گیرند. اگرچه ٧٠% بزرگ‌سالانی که به دليل نگاه ممتد به صفحه نمايشگر و کار طولانی‌مدت با رايانه به علائم سندرم بينايي رايانه مبتلا هستند، تحقيقات نشان داده است که کودکان به دلايل ذيل براي ابتلا به اين سندرم مستعدتر هستند:
– عدم توجه به مسائل بهداشتي و سلامت خود. ممکن است ساعت‌ها در مقابل صفحه رايانه بنشينند و بر آن تمرکز کنند.
– عدم بيان مشکلات بينايي توسط کودکان و ناديده گرفتن آن‌ها.
– ایستگاه‌های کاري رايانه اغلب متناسب با وضيعت بالغين طراحي می‌شود و براي کودکان مناسب نيست.
براي پیشگیری از سندرم بينايي رايانه در کودکان بايد قبل از شروع مدرسه، معاينه کاملي از چشم کودکان ازنظر ديد نقاط دور و نزديک صورت گيرد.
– ایستگاه‌های کاري رايانه متناسب با وضيعت کودکان طراحي شود.
– فاصله بين نمايشگر و چشم کودک 70-45 سانتیمتر توصیه می‌شود. فاصله کمتر از 45 سانتیمتر براي کودکان مضر است.
– والدين بايد از رفتارهایي که بر مشکلات چشمي دلالت می‌کند آگاه باشند از قبيل قرمزي چشم، مالش مکرر چشم‌ها، سردرد، پوزيشن هاي (حالت‌های) غیرمعمول، (شکايت از تاري ديد و خستگي چشم).
ب – صدمات سيستم اسکلتي
مشکلات نواحي مچ، گردن و پشت، کودکاني را که طولانی‌مدت از رايانه استفاده می‌کنند، تهديد می‌کند. اين مشکل با وضيعت قرارگيري کودک در حين کار با رايانه در ارتباط است. براي پيشگيري از اين صدمات، پوزيشن صحيح قسمت فوقاني بدن باید در حين کار با رايانه حفظ شود و پشت به‌وسیله صندلي حمايت شود.
– در حين نشستن بر روي صندلي نبايد بر عقب زانوها فشار وارد شود.
– پاها روي سطحي محکم (کف زمين يا بر روي سطح شیب‌دار) قرار گيرد.
– سر بر روي گردن متعادل باشد.
– زاويه بين ساقه پا و ران بيش از ٩٠ درجه باشد.
– مچ به‌طور خنثي قرار گيرد. (زاويه کمتر از ١٥ درجه)
مواردي که بايد براي کودکان ٥ تا ١٢ ساله در نظر گرفت:
– يک محل کار طبيعي و آسان طراحي شود. فضايي که کودک بتواند به آن دسترسي پيدا کند، به‌راحتی بنشيند بدون اينکه بدنش را به‌طور نامتناسب خم کند يا بپيچاند
– وضيعت صفحه رايانه را بررسي کنيد. صفحه رايانه طوري قرار گيرد که کودک بدون اينکه گردنش را به عقب و جلو خم کند آن را به‌راحتی ببيند.
– وجود تجهيزات مناسب در محل کار: صندلي راحت، ميز ثابت، صفحه‌کلید سطح پايين با شيب منفي، موس در اندازه مناسب براي کودک.
– صفحه نمايشگر عاري از گردوغبار باشد و نور کافي موجود باشد
– مدت‌زمان استفاده از رايانه کنترل شود. زيرا صدمات فيزيکي با طول مدت استفاده از کامپيوتر در ارتباط است.
چاقي
کودکاني که مدت طولاني در مقابل رايانه می‌نشینند، فعالیت‌هایشان از فعالیت‌های موردنیاز سلامتي (از قبيل ورزش) دور می‌شود. درنتیجه، خطر چاقي افزايش پيدا می‌کند. براي به حداقل رساندن خطر چاقي توصيه می‌شود که مدت استفاده از رايانه به ٢-١ ساعت در روز محدود و بر فعالیت‌های از قبيل ورزش تأکید شود.
تشنج اپيلپتيک (حساس به نور): تشنج، به‌طور اوليه، به‌وسیله شکل خاصي از اپي‌لپسي ايجاد می‌شود. اپی‌لپسی حساس به نور زماني ايجاد می‌شود که کودک، حساسيت بالايي به نورهاي لرزان دارد. در اين حالت زماني که در مقابل نورهاي درخشان رايانه و فلاش‌های ناشي از بازی‌های رایانه‌ای قرار می‌گیرد تشنج آغاز می‌شود. علائم متنوع است که شامل: سردرد، تغيير در ميدان بينايي، سرگيجه، گيجي، کاهش آگاهي و تشنج است. به‌محض توقف استفاده از رايانه، علائم ناپديد می‌گردد.
اثر اينترنت بر مهارت‌های اجتماعي
علی‌رغم اينکه اينترنت به‌عنوان يک فناوري شگفت‌آور معرفي شده است، اما بر مهارت‌های اجتماعي افراد اثرات منفي دارد. زماني که کودک در حال رشد و يادگيري است، بهترين راه براي کشف خود، تعامل با ديگر کودکان است. يادگيري از طريق تجربه و تحريک حس‌ها اتفاق می‌افتد و زماني که کودک از رايانه استفاده می‌کند، کمتر اتفاق می‌افتد. کليک کردن بر موس و بازی‌های رایانه‌ای پيشرفت مناسب مهارت‌های اجتماعي کودک را به تأخير می‌اندازد. زماني که کودک به اينترنت معتاد شد، انگیزه‌اش براي تعامل با ديگران کم می‌شود که خود اثرات منفي بر ارتباط شخصي و تعاملات اجتماعي دارد.
مطالعات اخیر نشان می‌دهد که استفاده از اينترنت سبب ايجاد احساس بدبختي، تنهايي و به‌طورکلی کاهش سلامت رواني می‌شود. اشخاصي که از اينترنت بيشتر استفاده می‌کنند دوستی‌ها را کمتر حفظ کرده، زمان کمتري با خانواده صحبت می‌کنند، عوامل استرس‌زای بيشتري را تجربه کرده‌اند و احساس تنهايي و افسردگي می‌کنند.
اينترنت و خانواده
امروزه اينترنت جايگاه ویژه‌ای در ساختار زندگي خانواده‌ها پيدا کرده است و رايانه به‌عنوان يک وسيله – اما با کاربردي متفاوت‌تر، متنوع‌تر و شخصی‌تر- وارد خانه شده و عرصه زندگي اجتماعي را دچار تغيير و تحول نموده و روابط اجتماعي جديدي با ویژگی‌های نوين در جامعه حاکم می‌سازد.
دليل اصلي خانواده‌ها از خريد رايانه و ارتباط با شبکه اينترنت در منزل آموزش است. والدين اعتقاد دارند که اين ابزار، نگرش کودک را به مدرسه بهبود می‌بخشد. اما با گسترش سريع استفاده از اين فناوري سؤال مهمي که ايجاد می‌شود تأثیر آن بر ارتباطات بين اعضاي خانواده است. استفاده از اينترنت به چند دليل بر روابط خانواده تأثیر می‌گذارد.
– استفاده از اينترنت يک فعاليت زمان‌گیر است پس می‌تواند مدت تعامل کودک با خانواده‌اش را کاهش دهد. زمان اختصاص داده‌شده براي تعامل با يکديگر، پیش‌شرط ارتباط باکیفیت است. در يک مطالعه، ٥٠% خانواده‌ها بيان کردند که مدت‌زماني که آنلاين هستند کمتر باهم صحبت می‌کنند و ٤١% موافق يادگيري رفتارهاي ضداجتماعی در اين مدت بودند.
– اينترنت کشمکش‌های جديدي را در خانواده ايجاد می‌کند. وجود فقط يک کامپيوتر در منزل، رقابتي بين کودک و والدين براي استفاده از کامپيوتر ايجاد می‌کند که گاهي سبب کشمکش می‌شود. استفاده از صفحات وِبي که ازنظر محتويات متناسب سن کودک نیست سبب بحث و کشمکش بين والدين و کودکان می‌شود.
– گاهي کشمکش، ناشي از دستيابي کودکان به اطلاعات خصوصي والدين است.
– والدين نگران هستند که اينترنت، کودک را از ساير فعالیت‌ها منحرف کند و همچنين اثر منزوی کننده‌ای بر او داشته باشد.
اعتياد الکترونيکي
مطالعات نشان داده است که در بين مصرف‌کنندگان سنگين اينترنت، الگوهاي رفتاري اعتياد وجود دارد. بررسی‌ها شيوع آن را از ٦% تا بيش از ٨٠% گزارش کرده‌اند. نگران‌کننده‌ترین جنبه اعتياد به اينترنت، آسيب ديدن کودکان است. آن‌ها به‌راحتی به بازی‌های چندنفره حتي بخش‌های مبتذل وابسته می‌شوند. معتادين به اينترنت ساعت‌های بسيار طولاني در طول روز را به استفاده از اين وسيله ارتباطي می‌گذرانند، به‌نحوی‌که عملکرد شغلي و اجتماعی آن‌ها تحت تأثیر قرار می‌گیرد. کارشناسان، اين نوع استفاده غیرطبیعی از اينترنت را اصطلاحاً «اعتياد به اينترنت» می‌نامند. علت اعتياد به اينترنت در بسياري از اين افراد، دستيابي به راهي براي سرکوبي اضطراب‌ها و تنش‌های زندگي است. به گفته پژوهش گران، احتمال اعتياد به اينترنت در افراد گوشه‌گیر و افرادي که در ارتباط‌های اجتماعي و بين فردي خود مشکل‌دارند بيش از سايرين است.
علائم شناخته‌شده اين اختلال شامل:
الف ) استفاده از رايانه براي خوش‌گذرانی، شادي يا تسکين استرس.
ب) احساس تحریک‌پذیری غیرقابل‌کنترل و افسردگي زماني که از آن استفاده نمی‌کنند.
ج) صرف زمان طولاني و هزينه زياد براي نرم‌افزار و سخت‌افزار، روزنامه‌ها و فعالیت‌های مربوط به رايانه.
د) بی‌خیال شدن نسبت به کار، مدرسه و خانواده.
– به آن‌هایی که نمی‌توانند از صفحه رايانه دور شوند توصيه می‌شود به يک شبکه حمایت‌شده و سالم متصل شوند.
– زماني که حس می‌کنند بايد رايانه را روشن کنند با کسي تماس بگيرند و با او صحبت کنند. اين روش، رفتارشناختي است. به‌این‌ترتیب به افراد کمک می‌شود تا الگوي ذهني خود را دريابند و بدانند چگونه بايد آن را تغيير دهند.
بازی‌های رایانه‌ای
امروزه گسترش بازی‌های الکترونيکي و رایانه‌ای به تهديد بزرگی براي قشر جوان تبديل شده است و اين امر می‌تواند به بروز بیماری‌های رواني و افسردگي در قشر جوان نيز منجر شود. امروزه دسترسي کودکان و قشر جوان به بازی‌های الکترونيکي به‌سادگی امکان‌پذیر است. درحالی‌که اکثر والدين، نسبت به خطرات استفاده بیش‌ازحد اين بازی‌ها بی‌اطلاع هستند. در گذشته بازی‌ها از طريق ارتباط کودکان با يکديگر انجام می‌شد. اما امروزه کودکان، از زمان درک و فهم اين بازی‌ها، بيشترين ساعات روز را صرف این‌گونه بازی‌ها می‌کنند. درحالی‌که اين ارتباط هیچ‌گونه رابطه عاطفي و انساني ايجاد نمی‌کند و درصورتی‌که بازی‌ها فکري نيز باشد تأثیرگذاری نامطلوب بر روحيات کودک خواهد داشت.
تأثیر بازی‌های رایانه‌ای به‌ویژه در ايجاد خشونت در کودکان و نوجوانان
تحقيقات نشان می‌دهد که تأثیر بازی‌های رایانه‌ای بر رفتار خشونت‌آمیز کودکان و نوجوانان به وجود چند عامل بستگي دارد:
– اولين عامل اينکه درجه شدت خشونت در بازي چه اندازه است.
– دوم توانايي کودک براي تشخيص و تميز بين دنياي تخيلي و واقعيت زندگي است.
– عامل سوم قدرت کودک براي مهار کردن تمايلات و انگیزه‌های وجودي است و
– بالاخره عامل چهارم، چارچوب ارزشي است که کودک در آن رشد کرده است و يا هم‌اکنون زندگي می‌کند و نيز ارزش‌هایی که در متن و محتوي بازي مستتر است.
تحقيقات اخير دلالت بر اين نکته دارد که بازی‌های رایانه‌ای سبب صدمات مغزي طولانی‌مدت می‌شود. بازی‌های رایانه‌ای فقط قسمت‌های از مغز را که به بينايي و حرکت اختصاص دارد تحريک می‌کند و به تکامل ديگر نواحي مغز کمک نمی‌کند. کودکاني که ساعت‌های زيادي را به بازي اختصاص می‌دهند «لُب فرونتال» شان (قطعه پيشاني مغز) تکامل پيدا نمی‌کند.
لُب فرونتال نقش بسزايي در تکامل حافظه، احساس و يادگيري دارد. افرادي که لب فرونتال آن‌ها تکامل پيدا نکرده است بيشتر مستعد اعمال خشونت‌آمیز هستند و کمتر توانايي کنترل رفتارهايشان را دارند. در مقابل، فعالیت‌هایی مانند محاسبات رياضي، فعاليت اين قسمت از مغز را تحريک می‌کند.
– بازی‌های رایانه‌ای پرتحرک، باعث بروز بیماری‌های استخواني و عصبي در ناحيه دست‌ها و بازوها می‌شود.
– يکي از دلايل شب اداری کودکان، بازی‌های ترسناک رایانه‌ای است. در بازی‌های رایانه‌ای، کودک به‌تنهایی بازي می‌کند و گاه بدون برنامه‌ریزی، ساعت‌ها مشغول بازي می‌شود. تجربيات دوران کودکي در بزرگ‌سالی تداوم می‌یابد. فردي که منفعل بازي می‌کند تا انتهاي عمر منفعل می‌شود. برخي خانواده‌ها مانع انجام بازی‌های الکترونيکي از سوي فرزندان خود می‌شوند و درواقع با مخالفت کردن، فرزندان را نسبت به استفاده از اين بازی‌ها حریص‌تر می‌کنند و از طرفي، کودکان از هر فرصتي حتي پنهاني سعي در استفاده از اين بازی‌ها دارند.
نتیجه‌گیری:
در چند سال اخير رايانه و اينترنت به‌تدریج تا حدي جاي تلويزيون را گرفته است و احتمال می‌رود که در آینده‌ای نزديک نقش عمده‌تری از تلويزيون را در زندگي کودکان و نوجوانان داشته باشد. درصورتی‌که از اين فناوري، صحيح استفاده شود اثرات مثبتي دارد. درحالی‌که تحقيقات بيانگر خطراتي ناشي از کاربرد بی‌رویه و غلط از آن است که تمامي کاربران به‌ویژه کودکان را تهديد می‌کند. براي اطمينان از استفاده بهينه و اينکه رايانه، زندگي کودکان را در حال و آينده بهبود ببخشد، به‌طورکلی توجه به پيشنهادهاي زير کمک‌کننده است:
– آشنايي والدين با رايانه و گذراندن دوره‌های آموزشي در اين زمينه و در صورت لزوم، يادگيري برخي نکات از کودکان.
– صحبت با کودکان در مورد نحوه استفاده از رايانه از سوي آنان و خطراتي که در هنگام آنلاين شدن ممکن است آن‌ها را تهديد کند.
– قرار دادن رايانه در مکاني از منزل که بتوان فعالیت‌های کودک را تحت نظر داشت.
– محدود کردن زمان استفاده از رايانه. درصورتی‌که کودک از تماس‌های اجتماعي خود کاسته باشد، استفاده بیش‌ازحد از رايانه، معمولاً نشانگر يک مشکل است.
همراهي با کودکان هنگام حضور آنان در اتاق‌های گفتگوي اينترنتي (چت روم)
– بررسي نامه‌های الکترونيکي کودکان و حذف پیام‌های نامتناسب.
– استفاده از نرم‌افزارهاي فيلتر کننده براي جلوگيري از مشاهده محتويات نامناسب. چنين نرم‌افزارهايي همچنين می‌توانند نشاني تمام سایت‌های که کودک به آن‌ها سر زده را ثبت کنند تا والدين بعداً آن‌ها را بررسي کنند. البته هیچ‌یک از نرم‌افزارها نمی‌توانند جايگزين همراهي والدين با کودکان شوند.
– برنامه‌ها متناسب با رشد و تکامل کودک باشند.
– تشويق کودک به تعامل با خانواده به‌جای استفاده بیش‌ازحد از رايانه.
– رايانه به‌عنوان ابزار مکمل آموزشي باشد، نه تنها راه آموزشي.
– تهيه برنامه‌های آموزشي براي والدين، معلمين و ديگر افرادي که با کودکان، کار می‌کنند.
– پژوهش‌هایی در مورد اثرات استفاده از رايانه بر تکامل فيزيکي، هوشي، عقلي، اجتماعي و رواني کودکان انجام گيرد.
تلفن همراه، کودکان و نوجوانان
يکي از دستاوردهای علوم و فناوری جديد، تلفن همراه است که باوجود نداشتن سابقه زياد، ولي از جايگاه مهمي بين مردم برخوردار شده است. علت اين امر، سرعت بخشيدن به برقراري ارتباط و ارتباط‌گیری آسان در نقاط مختلف جهان است. اين وسيله علاوه بر صوت و تصوير اطلاعات مهمي ديگري نيز مخابره و دريافت می‌نماید. وابستگي شديد گروه‌های مختلف جامعه و نقش مهم تلفن همراه در تبادلات اجتماعي و بازرگاني و اقتصادي و … بر هیچ‌کس پوشيده نيست.
اما پرسش مهم اين است که آيا تلفن همراه، براي کودکان و نوجوانان به همان اندازه بزرگ‌سالان مهم است و ممکن است در صورت نبودن آن، آسيب جدي به روند تحصيلي کودکان وارد آورد؟
آيا نداشتن تلفن همراه ممکن است اختلالي در رشد جسمي – رواني کودکان و نوجوانان وارد آورد؟
اعتقاد اکثر روان شناسان و متخصصين تعليم و تربيت و حتي پزشکان، در مورد اين پرسش‌ها منفي است و آن‌ها معتقدند که حتي در اختيار گذاشتن تلفن همراه براي کودکان می‌توانند آسیب‌های جدي جسمي – رواني – اخلاقي – اجتماعي و تحصيلي را در پي داشته باشد.
تجارب سال‌های گذشته‌ی نگارنده، دلالت به همين امر دارد. موارد متعددي از والديني که جهت مشاوره در مورد مشکلات نوجوانان خود به کلینیک مراجعه می‌نمودند، نقطه انحراف و مشکلات تحصيلي، اخلاقي و اجتماعي نوجوان خود را از زمان خريداري تلفن همراه براي فرزند خود می‌دانستند.
استفاده از تلفن همراه قبل از ٢٠ سالگي احتمال سرطان را پنج برابر می‌کند.
تحقيقات دانشمندان سوئدي نشان داده است که استفاده از تلفن همراه می‌تواند براي کودکان بسيار خطرناک باشد. امروزه استفاده از تلفن‌های همراه بسيار فراگير شده است. اين دستگاه‌ها علاوه بر این‌که به کاربران خود امکان برقراري تماس و فرستادن پيام کوتاه را می‌دهند با مجهز شدن به امکاناتي مانند GPRS ، دوربین‌های چند مگا پیکسلی، پخش‌کننده‌های موسيقي و بسياري امکانات ديگر، طرفداران زيادي در بين مردم، خصوصاً در ميان نوجوانان و جوانان پيدا کرده است. .
اما ازاین‌پس در هنگام خريدن يک گوشي تلفن همراه، علاوه بر این‌که در مورد امکانات و قابلیت‌های آن تحقيق می‌کنید، اين نکته را به ياد داشته باشيد که با نزديک کردن اين وسايل ارتباطي به گوش خود، ممکن است خود را در معرض چه خطراتي قرار دهيد.
شواهد جديد نشان می‌دهد اين وسايل ممکن است خطر ابتلا به سرطان مغز را خصوصاً در ميان کودکان افزايش دهد. همچنين افرادي که بيش از ده سال است از اين وسايل ارتباطي استفاده می‌کنند می‌توانند در خطر ابتلا به سرطان قرار داشته باشند. .
چندي پيش، تحقيقي توسط ١٣ کشور انجام شد. سازمان محیط‌زیست اروپا بعد از انجام اين تحقيقات زنگ خطر را به صدا درآورد. دولت فرانسه هم تصميم دارد استفاده از اين تلفن‌های همراه را در مدارس ابتدايي ممنوع اعلام کند.
در تحقيقات اوليه، هيچ مدرکي که دال بر خطرناک بودن اين وسايل باشد به دست نيامد و به همين دليل صنايع ساخت تلفن همراه با قدرت هرچه‌تمام‌تر اقدام به توليد اين گوشی‌ها در طرح‌ها و شکل‌های گوناگون کردند. اين صنايع متوجه شدند اين گوشی‌ها روزبه‌روز در ميان کودکان طرفداران بيشتري پيدا می‌کند و به همين دليل سعي کردند با اضافه کردن قابلیت‌هایی بيشتر، کودکان را به سمت خريد اين وسايل ترغيب کنند .
در آخرين تحقيقاتي که در کشور سوئد صورت گرفته است مشخص شد استفاده طولانی‌مدت از اين وسايل ممکن است خطرات بسيار بالقوه‌ای داشته باشد. اين دانشمندان در اين بررسی‌ها متوجه شدند افرادي که مدت‌زمان طولاني از اين وسايل استفاده می‌کنند ممکن است دو برابر بيشتر از ديگر افراد در سَمتي که گوشي تلفن همراه را نگه می‌دارند مبتلابه تومورهاي مغزي غیرقابل درمان شوند .
ازآنجاکه بروز این‌گونه سرطان‌ها بين ٢٠ تا ٣٠ سال زمان نياز دارند. کارشناسان و پزشکان معتقدند بايد در چند سال آينده منتظر افزايش سرطان‌های مغز در ميان کاربران تلفن همراه باشيم.
اين محققان در بررسی‌های خود متوجه شدند بسياري از افرادي که استفاده از تلفن همراه را قبل از سن ٢٠ سالگي آغاز کرده‌اند ممکن است پنج برابر بيشتر از ديگران به سرطان دچار شوند که اين موضوع، زنگ خطر استفاده از تلفن همراه را در ميان کودکان و نوجوانان به صدا درآورده است.
اگر نتايج اين تحقيقات درست باشد، بايد اقرار کنيم که دچار مشکل بزرگي شده‌ایم. هم‌اکنون بيش از دو ميليارد نفر در سراسر جهان از گوشي تلفن همراه استفاده می‌کنند. در انگليس نزديک به ٩٠ درصد کودکان زير ١٦ سال داراي تلفن همراه هستند. همچنين نزديک به ٤٠ درصد کودکان دبستاني در اين کشورها داراي تلفن همراه هستند. پروفسور «ديويد کارپنتر» از دانشگاه نيويورک دراین‌باره می‌گوید: «پیش‌بینی می‌کنیم زماني که اين کودکان بزرگ‌تر شوند، شاهد يک اپيدمي سرطان مغز در بين آن‌ها باشيم.» بااین‌حال هنوز هم اقدامات مؤثري براي کاهش خطرات ناشي از در معرض اين اشعه‌های خطرناک بودن صورت نگرفته است.
به‌هرحال، همگان منتظر هستند نتايج تحقيقي که توسط سازمان بین‌المللی سرطان -که با بودجه‌ای نزديک به ٣٠ ميليون دلار در ١٣ کشور جهان به انجام رسيده است- منتشر شود تا کاربران تلفن‌های همراه به ديد تازه‌ای نسبت به خطرات احتمالي آن برسند.
خطرات اعتياد به موبايل
بر اساس تحقيقاتي که «استفاده منطقي براي اثرگذاری مثبت» نام گرفته است، نوجواناني که در طول روز براي ساعات طولاني از تلفن‌های همراه استفاده می‌کنند و وقت خود را با صحبت کردن با آن و يا ارسال پيام کوتاه صرف می‌کنند، احتمالاً با اختلالات رواني مواجه خواهند شد.
بر اساس اين خبر، «فرانسيسکا تورسيلاس» استاد بخش ارزیابی‌های شخصيتي، رواني و درمان دانشگاه گرانادا، تعداد زيادي از نوجوانان ١٨ تا ٢٥ ساله شهر گراناداي اسپانيا را مورد ارزيابي قرار داده و رفتار آنان را در خصوص استفاده از تلفن همراه و خطرات آن موردمطالعه قرار داده است.
به گفته «تورسيلاس»، اين اعتياد، درنتیجه تغييرات اجتماعي به وجود آمده که در طول دهه گذشته، پديدار گشته‌اند. بر اساس اين تحقيق، عمده‌ترین تفاوت موجود ميان اين نوع از اعتياد و اعتياد به الکل و يا مواد مخدر اين است که تلفن همراه ظاهراً هيچ تأثیر مخربي بر روي ساختار فيزيکي اشخاص ندارد و تنها تأثیرات رواني آن‌ها است که برجاي می‌ماند. وي در همين خصوص می‌گوید: «اعتياد به تلفن همراه به‌طورجدی می‌تواند بر روي وضعيت رواني افراد تأثیر بگذارد. اما ازآنجایی‌که اين اعتياد هیچ‌گونه علائم و نشانه فيزيکي ندارد بنابراين اختلالاتي که به وجود می‌آورند مشهود نيست».
بر اساس اين گزارش، حدود ٤٠ درصد از جوانان اعتراف کرده‌اند که از تلفن‌های همراه خود بيش از ٤ ساعت در روز استفاده می‌کنند و اکثر آنان نيز تأکید کرده‌اند که چندين ساعت در روز را صرف کار کردن با امکانات مختلف تلفن‌های همراه خود می‌کنند .
بسياري از اين افراد حتي در مواردي که تماسي را از دست می‌دهند و يا پیام‌های ارسالي آنان پاسخي را در بر نداشته باشد، بسيار غمگين و ناراحت می‌شوند .
بر اساس اين گزارش، معتادان به تلفن همراه، فعالیت‌ها و کارهاي بسيار مهمي را ناديده می‌گیرند (نظير اشتغال و تحصيل) و حتي از دوستان نزديک و اعضاي خانواده خود نيز فاصله می‌گیرند و هنگامی‌که تلفن همراه با آنان نباشد مدام به تلفن همراه خود فکر می‌کنند.
به گزارش «تاليانيوز»، بيشتر معتادان به تلفن همراه، مردمي هستند که داراي اعتمادبه‌نفس کمي بوده و در برقراري روابط اجتماعي با ديگران مشکل‌دارند و به همين خاطر احساس می‌کنند که همواره بايد از اين طريق با ديگران در ارتباط و در تماس باشند .
به گفته «تورسيلاس» هنگامی‌که اين افراد به هر دليلي از تلفن‌های همراه خود جدا می‌شوند بسيار غمگين و افسرده می‌شوند و حتي خاموش بودن تلفن همراه براي اين افراد نگراني و تشويش ايجاد می‌کند و باعث به وجود آمدن اختلالاتي در وضعيت خواب اين افراد می‌شود. در بعضي مواقع مشاهده شده است که اين افراد به لرزه افتاده و با مشکل سوءهاضمه نيز مواجه می‌شوند. «تورسيلاس» درعین‌حال تصريح می‌کند که يک دليل منطقي و خوب براي استفاده از تلفن همراه می‌تواند براي نوجوانان، يک فاکتور مثبت نيز محسوب شود و باعث شود اين افراد دوستان را در کنار خود حس کنند و همچنين احساس کنند که از جانب آنان حمايت می‌شوند. «تورسيلاس» در جاي ديگري به اين نکته اشاره می‌کند که سو استفاده از تلفن همراه نيز درعین‌حال می‌تواند تأثیر مخربي را بر شکل‌گیری ساختار شخصيتي و روحي نوجوانان برجاي گذارد.
پيشنهادهایی در رابطه با پيشگيري استفاده از محتويات غیراخلاقی تلفن همراه در مدارس
مقدمه:
کارکردهاي مثبت و منفي وسيله ارتباطي به نام «تلفن همراه» بر کسي پوشيده نيست، اقدامات قهري براي ممنوعيت استفاده از تلفن همراه در مدارس به‌عنوان آخرين راه ممکن، مناسب است. اما پيشگيري از اين معضل مهم‌تر است و مسلماً وجود امکانات بلوتوث، حافظه‌های بالای چندرسانه‌ای، دوربين، ضبط صدا، پیامک‌ها و غيره بايد عاملي براي جديت مسئولان مدارس و معلمان در عدم استفاده دانش‌آموزان از اين وسيله در فضای مدرسه باشد. علی‌الخصوص مقاومت دانش‌آموزان و درگیری‌های زياد والدين با کارکنان مدارس شايد منجر به تضعيف روحيه کاري، خستگي و استرس طرفين نيز بشود.
١ – صِرف انتشار چند بخشنامه، کمک اساسي به حل مشکل تلفن همراه و دوربين در اين مقطع زماني نخواهد کرد؛ تشکيل يک جلسه کارشناسي آسیب‌شناسی استفاده از تلفن همراه، با حضور پليس، روان‌شناس، جامعه‌شناس، مشاور، مسؤولين تربيتي، مسؤولين انجمن اوليا و مشاوره، قاضي و غيره زير نظر و توسط ادارات آموزش‌وپرورش بسيار مفيد خواهد بود که داراي دو کارکرد مؤثر است:
١- وحدت نظر و رويه دواير در اين خصوص ٢- پيدا کردن راه‌کارهای بديع در برخورد با مشکل تلفن همراه و استفاده آن در مدارس ٣- انتقال یافته‌های جلسه بحث و بررسي به‌صورت کاملاً کارشناسي به مديران مدارس ٤- توجه به تفاوت‌های فرهنگي مدارس و شهرها
٢- در مدرسه، در قدم اول بايد توسط کارکنان مدارس، خصوصاً معلمان در کلاس، تبعات منفي استفاده از تلفن همراه با تأکید بر دو بعد «حواس‌پرتی» دانش‌آموز و «عدم استفاده از کلاس و درس» و دوم: توجه به «ضررهاي استفاده مدام» در سنين زير ١٧ سال ناشي از امواج مغناطيسي و سوم: آثار ويرانگر محتواي برخي کلیپ‌های «غیراخلاقی» با حفظ جوانب و احتیاط‌های لازم، براي استفاده‌کنندگان يا بي توجهان به تذکرات قبلي مسؤولين مدرسه (نه همه دانش‌آموزان)، تشريح گردد. بهترين محل براي توجيه کارکنان مدارس، جلسه شوراي معلمان مدرسه است.
٣ – تهيه بروشور‌هایی توسط مدارس مبني بر مشکلاتي نظير: حواس‌پرتی در مدرسه، عدم توجه کافي به درس و کلاس، انتقال بیماری‌های ويروسي و باکتريايي، مشکلات امواج مغناطيسي تلفن همراه و غيره و نصب در سالن مدرسه
٤- دعوت از مشاور، جامعه‌شناس يا پزشکِ مسلط به موضوع، براي حضور در مدرسه‌ای که بيشترين مشکل را از اين بابت دارد و داشتن يک سخنراني براي افراد علاقه‌مند به حضور در جلسه براي استفاده از سخنراني، و تشريح مضرات و آسیب‌های استفاده از تلفن همراه در دانش‌آموزان.
٥- در مدارسي که بيشترين درگیری‌ها را در اين رابطه دارند و يا براي افراد علاقه‌مند به استفاده از مطالب سخنراني، يک سخنران آگاه و مسلط از دايره اجتماعي نيروهاي انتظامي يا يک قاضي با هدف ارشاد و راهنمايي و اطلاع‌رسانی (نه با هدف برخورد)، برخي جرائم احتمالي استفاده از موبايل و محتويات آن تشريح شود. چراکه خيلي از دانش‌آموزان مشکل‌دار نمی‌دانند که همراه داشتن محتويات غیراخلاقی در موبايل يک جرم تلقي می‌شود
٦- پرسش و پاسخ مسئولان مدرسه با دانش‌آموزان به‌صورت کلاسي يا منتخب جمعي، در مورد انگیزه‌های استفاده از موبايل در مدرسه و کسب آمار و فرضيات در اين رابطه، به فرايند پيشگيري و اقدامات مناسب مدرسه کمک خواهد کرد.
٧- يک راهکار بسيار ساده و مؤثر اينکه: برخي از خانواده‌ها از مشکلات همراه داشتن تلفن همراه توسط دانش‌آموز اطلاعات کافي ندارند و در مقابلِ مدير مدرسه مقاومت می‌کنند که گاه به درگيري هم می‌انجامد. بهترين محل براي دادن آگاهي به والدين، تشکيل جلسه انجمن اولياي کلاسي است (که در مجمع عمومي کل مدرسه به خاطر محدودیت‌های رسمي سخنران و غيره، کارساز نخواهد شد). اگر در جلسات انجمن کلاسي، آسیب‌های احتمالي مغناطيسي، رواني، حواس‌پرتی، لرز، استرس، اضطراب، کاهش خوردوخوراک، انتقال بیماری‌های ويروسي و باکتريايي، مشکلات گوارشي، بدخوابي، لرز، حساسيت و غيره در اثر استفاده مشترک در مدرسه و غيره، با توجه به یافته‌های علمي، براي آنان تشريح شود و مستندات آن ارائه گردد، علاوه بر اينکه والدين به فکر عدم استفاده از تلفن همراه توسط فرزندانشان در مدرسه خواهند افتاد، ممکن است يک پشتيبان خوب براي مدير و مربي پرورشي و مشاور مدرسه باشند و درگیری‌ها و شکايات به حداقل خواهد رسيد (مقاومت تعدادي از والدين در مدرسه براي اين مورد هم دور از انتظار نيست. اما تغيير نگرش اکثريت والدين کار مهم‌تری است.)
٨- تأکید مديران به دانش‌آموزان و والدين که هر ساعت از زمان حضور در مدرسه می‌توانند از تلفن مدرسه (با نظارت مدير براي کارهاي خيلي ضروري) استفاده نمايند و يا والدين از منزل با تلفن مدرسه تماس بگيرند، بهانه برخي دانش‌آموزان را بی‌اثر خواهد کرد، البته اين مورد هزينه چنداني براي مدرسه ندارد و بار مالي زيادي بر دوش مدرسه نخواهد گذاشت. ولي در مقابل، به دردسرها و جنگ اعصاب آن‌طرف مشکل خواهد ارزيد.
٩- اين مشکل مقطعي است و با فرهنگ‌سازی در آينده حل خواهد شد، اما حتي يک مشکل مانند انتشار تصاوير دختران گرفته‌شده در يک مدرسه، در زمان فعلي جبران‌ناپذیر است. آوردن مستندات ممنوعيت تلفن همراه در کشورهای خارجي مانند، ژاپن، قبرس، انگلستان، هند و غيره، توجه مديران يا والدين را به اهميت موضوع جلب می‌کند و اعتراضات آنان را به حداقل خواهند رساند، از همه مهم‌تر، مسلماً يک يا چند روش ابداعي و بديع وجود دارد که با همفکري و مباحثه و بررسي ابعاد مثبت و منفي آن می‌توان با اين مشکل برخورد کرد. ولي نيازمند يک برنامه تقریباً طولانی‌تر براي پيشگيري از آسیب‌های تصاوير و کلیپ‌های غیراخلاقی، داستان‌های غیراخلاقی بسيار مخرب در مدارس و در سطوح دانش‌آموزي هستيم.
١٠- مهم‌تر از تمام موارد بالا، تقويت ابعاد ديني دانش‌آموزان است. همچنین، نهادینه‌سازی ممنوعيت استفاده، ذخيره يا ديدن کلیپ ها و مطالب غیراخلاقی، کمک مؤثري به حل مشکل خواهد کرد. حتي دانش‌آموزان معتقد و باتقوا می‌توانند دراین‌باره به ساير دانش‌آموزان تذکر دهند يا آن‌ها را از عواقب کارشان مطلع نمايند و اينکه خدا را در همه حال ناظر بر اعمال خود بدانند.
١١- تقويت قدرت ابراز وجود در دانش‌آموزان، باعث خواهد شد به پیشنهاد‌هایی در مورد ذخيره يا ديدن کلیپ‌های غیراخلاقی يا ارسال و دريافت پیامک‌ها و پیام‌های چندرسانه‌ای غیراخلاقی و بلوتوث‌های غیرمجاز، با قاطعيت «نه» بگویند و از دام اين مشکلات رهايي يابند.
نقش مربيان پرورشي و مشاوران مدارس در اين بخش، بسيار مهم است.
***
